پنج طیاطر

صادق عاشورپور در وادی هنرهای نمایشی به ویژه در زمینه تئاتر در کنار سابقه قابل توجه در نمایشنامه‌نویسی و حتی کارگردانی، با موضوع پژوهش در هنر نمایش شناخته شده است و پیش از این نیز مجموعه هفت جلدی نمایش ایرانی را با همین پیش زمینه تألیف و منتشر کرده است. تازه‌ترین متن پژوهشی که با ویراست وی منتشر شده است اما کاری متفاوت با سایر آثار اوست. این اثر از منظر تاریخی دارای ارزشی فوق‌العاده و از نظر هنری برای بسیاری از هنرجویان و فعالان تئاتر می‌تواند منبع الهام و اقتباس باشد.

کتاب «پنج طیاطر» که با پژوهش و ویراست وی منتشر شده است به همراه مقدمه جذاب عاشورپور به نوعی سرگذشت‌نامه و پنج نمایشنامه نخستینی است که در تاریخ هنر نمایش به زبان فارسی نوشته شده است.

به روایت عاشورپور این پنج نمایشنامه را شخصی با عنوان میرزا آقا تبریزی تألیف کرده است و متن‌ آنها تا مدت‌ها پس از تألیف در کتابخانه فتحعلی آخوندزاده در باکو محبوس بوده است تا اینکه محققی آذربایجانی با عنوان ابراهیم‌اف آنها را کشف و باور رایج مبنی بر اینکه نخستین نمایشنامه فارسی را میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله بن میرزا‌ یعقوب‌خان اصفهانی تألیف کرده است را از بین می‌برد.

این پنج نمایشنامه به گفته عاشورپور، با طنزی تند و حتی هزل همراه است و نشان‌دهنده‌ نفرت و کینه نویسنده نسبت به نظام سیاسی و اجتماعی حاکم بر روزگار خویش بوده است، نظام سیاسی اجتماعی که فساد در لایه لایه‌های آن موج می‌‌‌‌‌زند، نویسنده کوشیده است تا به شکلی مدرن و مردم پسند،‌ یعنی نمایش، هم برای هم‌روزگاران خود و هم برای آیندگان شرایط را به تصویر بکشد.

ارزش تاریخی این کتاب زمانی مشخص می‌شود که مطلع شویم پس از ترجمه و انتشار فتحعلی آخوندزاده به زبان فارسی اولین متن نمایشی منتشر شده به زبان فارسی پنج نمایشنامه‌ای است که میرزا آقا تألیف کرده و تا مدت‌ها نویسنده آن مغفول مانده و تألیف شده توسط فرد دیگری محسوب می‌شده است.

عاشورپور برای بازنویسی و ویراست تازه متن این نمایشنامه با حفظ وفاداری به اصل متن نوشته شده توسط میرزا آقا، سعی کرده به نوعی به دراماتیزه کردن اثر وی دست بزند؛ بر این اساس برخی از صحنه‌ها به نمایش اضافه و گاه حذف شده‌اند به شکلی که به ماهیت اثر وی چیزی افزوده نشود. همچنین به گفته عاشورپور گاهی نیز با توجه به بافت قصه نمایشنامه و به ضرورت و تشخیص، صحنه‌ای در صحنه‌ای دیگر ادغام گردیده، ‌یا شخصی از اشخاص بازی حذف‌ یا اضافه شده است، که هیچ کدام بر مبنای سلیقه وی صورت نگرفته و تماماً به ضرورت و با توجه به قصه نمایشنامه‌های میرزا آقا و به همان شکل و روند قصه انجام پذیرفته است.

این کتاب با چنین رویکردی پنج نمایشنامه میرزا آقا را با عناوین سرگذشت اشرف خان، زمان ‌خان بروجردی، کربلا رفتن شاه‌قلی میرزا، آقا هاشم خلخالی و حاجی مرشد کیمیاگر را در خود جای داده است.