غوغای غزل ۲؛ از معزی تا منزوی

به لطف حق کتاب غوغای غزل از سنایی تا سایه با اقبال عشّاق روبه‌رو شد و دل‌هایی را با غزل ناب مأنوس کرد. به همین جهت تصمیم بر آن گرفته شد تا کتاب دومی برای آن کتاب تحت عنوان غوغای غزل از معزّی تا منزوی تدوین شود. در کتاب اوّل از ده غزلسرای برجستۀ زبان فارسی از هر یک چهل غزل و در مجموع چهارصد غزل گرد آمده بود. در کتاب دوم هم چهارصد غزل گرد آمده است با این تفاوت که از چهل غزلسرا از هر یک ده غزل. به علاوه غزلسرایان بر اساس تقدّم تاریخی و غزل‌ها‌ی هر یک بر اساس ترتیب الفبایی قوافی مرتّب شده‌اند. به طور کلّی در دو کتاب غوغای غزل هشتصد غزل از پنجاه شاعر گلچین شده است. در انتخاب شاعران سه دورۀ ذیل مورد نظر بوده است که ده شاعر مشخّص‌شده متعلّق به کتاب اوّل غوغای غزل (از سنایی تا سایه) هستند.

۱٫ دورۀ عراقی، قرن ششم تا نهم (۲۵ شاعر):
معزّی نیشابوری، سنایی غزنوی، انوری ابیوردی، جمال اصفهانی، خاقانی شروانی، نظامی گنجوی، عطّار نیشابوری، کمال اصفهانی، مولوی بلخی، عراقی همدانی، سعدی شیرازی، همام تبریزی، نزاری قهستانی، اوحدی مراغی، سیف فرغانی، خواجوی کرمانی، ابن‌یمین فریومدی، عبید زاکانی، عماد کرمانی، سلمان ساوجی، ناصر بخارایی، حافظ شیرازی، جهان‌ملک خاتون، کمال خجندی، عبدالرحمن جامی.

۲٫ دورۀ بازگشت، قرن دوازدهم تا چهاردهم (۱۹ شاعر):
مشتاق اصفهانی، طبیب اصفهانی، عاشق اصفهانی، آذر بیگدلی، هاتف اصفهانی، صباحی بیدگلی، رفیق اصفهانی، سحاب اصفهانی، مجمر اصفهانی، نشاط اصفهانی، وصال شیرازی، فروغی بسطامی، یغمای جندقی، همای شیرازی، صفای اصفهانی، حبیب خراسانی، فرصت شیرازی، شوریدۀ شیرازی (فصیح‌الملک)، رضوانی شیرازی (فصیح‌الزمان).
۳٫ دورۀ معاصر، قرن چهاردهم و پانزدهم (۶ شاعر):
شهریار تبریزی، رهی معیّری، عماد خراسانی، سیمین بهبهانی، امیرهوشنگ ابتهاج (ﻫ. ا. سایه)، حسین منزوی.

مقصود از غزل ناب غزلی است که با تصوّف عاشقانۀ خراسان توسّط سنایی غزنوی پیوند برقرار کرد. سپس با عطّار و مولوی جان گرفت و در ادامه با سعدی و حافظ به قاف توفیق رسید. غزل دورۀ عراقی به این جریان مربوط می‌شود که دورۀ بازگشت و دورۀ معاصر نیز در حقیقت ادامۀ آن مسیر به حساب می‌آید. در میان دورۀ عراقی و بازگشت دو جریان وقوع و هندی شکل گرفت. از آن جهت که این دو جریان به خصوص جریان هندی از جریان عراقی دور افتادند و به معمّاگویی منظوم پرداختند از آوردن غزل‌هایشان صرف نظر شد. در این باب جملاتی از مهدی اخوان ثالث (م. امید) که در مقدّمۀ دیوان استاد غزل عماد خراسانی نوشته است آورده می‌شود.

بسیاری از صاحب‌طبعان کار غزل را که حقّاً دشوارترین کار است سخت آسان گرفته‌اند. همین که صورت ظاهری غزلی را آراستند کار را تمام می‌دانند و حال آنکه جان و روح غزل چیز دیگری است سوای این حرف‌ها. جز کسانی که در زندگی خود معنایی جسته و یافته‌اند و تأمّلاتی داشته‌اند یا در عالم عشق و شور و دلدادگی دارای قصّه و غصّه‌ای بوده‌اند جز این کسان باقی اگرچه سخنشان در صورت غزل باشد فاقد معنی حقیقی آن است. مضمون‌یابی‌های شعرای شیوۀ هندی در قالب غزل معنی اصلی این قسم را که حدیث عشق است و حال و تغنّی و ترنّم به فراموشی سپرده است و غزل را به نوعی پراکنده‌گویی و کالبدی بی‌جان و جمال تبدیل کرده است.
مهدی اخوان ثالث
(دیوان عماد خراسانی، انتشارات نگاه، صفحۀ ۲۰)

شعر طبق تعریف استاد محمّدرضا شفیعی کدکنی گره‌خوردگی عاطفه و خیال است که در زبانی آهنگین شکل می‌گیرد. ویژگی شاخص دورۀ عراقی این است که عاطفۀ شعر بر همه چیز غلبه دارد و اوّلین نکته‌ای که مخاطب را دگرگون می‌کند جنبۀ عاطفی شعر است. خیال نیز کمابیش وجود دارد امّا هیچگاه از عاطفه پیشی نمی‌گیرد و به شکل جویباری جریان دارد. در حقیقت هیچ یک از این پنجاه شاعر عاطفۀ شعر خود را فدای خیال‌انگیزی و تصویرگری آن نکرده‌اند. به علاوه زبان در دورۀ عراقی عموماً روان و از پیچیدگی‌های نحوی و لغوی به دور است. یعنی جابه‌جایی ارکان جمله در مصاریع و ابیات نسبی و کاربرد لغات مهجور حدّاقلّی است. در اینجا می‌توان گفت که زبان روان نیز فدای خیال‌انگیزی و تصویرگری نمی‌شود. خلاصۀ کلام اینکه عاطفۀ سرشار، خیال جویباری و زبان روان از مشخّصه‌های اصلی غزل دورۀ عراقی است که در همۀ شاعران غوغای غزل به چشم می‌آید.

در انتخاب غزل‌های این مجموعه نیز این سه نکته مورد نظر بوده است. یعنی غزل‌ها و بیت‌هایی گزینش شده¬اند که عاطفۀ‌شان سرشارتر، خیالشان جویباری‌تر و زبانشان روان‌تر است. همّت بر آن گماشته شد که غزل‌هایی انتخاب شوند که مطلع درخشان و در ادامه دست‌کم چهار بیت درخشان دیگر دارند تا کمترین میزان یک غزل که پنج بیت است تشکیل شود. بیت‌های درخشان نیز تا ده بیت آورده شده است. بنابراین غزل‌های این مجموعه همچون کتاب اوّل غوغای غزل مابین پنج تا ده بیت و مجموع ابیات کلّ غزل‌ها دوهزار و سیصد بیت است. همچنین از انتخاب غزل‌های با وزن کوتاه یا سه رکنی که غالباً اوزان مثنوی است صرف نظر شده است.