شرح نهج البلاغه جلد ۱

کتاب حاضر جلد اول مجموعه‌‌ی بیست جلدی «شرح نهج ‌البلاغه ابن ‌ابی ‌الحدید» است که با ترجمه‌ی دکتر «غلامرضا لایقی» تدوین شده است. شرح ابن ‌ابی‌ الحدید یکی از مهم‌ترین شرح‌های نوشته‌شده بر نهج‌البلاغه است. هر چند که در شیعه بودن یا اهل تسنن بودن ابن ابی الحدید در میان شیعیان و اهل تسنن اختلاف نظرهای متعددی وجود دارد اما به‌طور مشخص و در آرای دو طرف این مسئله مشهود است که وی ارادت خاصی به امام علی (ع) داشته و به پیروی از مکتب معتزله، این امام را از دیگر خلفای راشدین برتر می‌دانسته است، تا جایی که در کتابش تصریح می‌کند که امام علی (ع) هم در کثرت ثواب و هم در فضایل و خصال حمیده، از دیگران برتر است. مجموعه بیست جلدی شرح نهج البلاغه که تا پیش از این به صورت عربی محل رجوع بوده است در ابتدای هر جلد قسمت‌هایی از سخنان حضرت علی (ع) را به همراه ترجمه آن ذکر کرده و در بخش دوم بر اساس تقسیم‌بندی موضوعی، موضوعات و مباحث مهم را با سرفصل‌های موضوعی بیان کرده است. لایقی در انجام ترجمه خود برای این کتاب نیز همین ترتیب را رعایت کرده است و بر همین اساس ترجمه کتاب نیز مطابق فصل‌بندی و تقسیم‌بندی متن عربی انجام شده و مترجم تنها با بازنگری و ویرایش جدید ترجمه خود، این کتاب را آماده استفاده کرده است. در نتیجه نویسنده در ابتدای هر جلد قسمت‌هایی از سخنان حضرت علی (ع) را توضیح و در بخش دوم بر اساس موضوعات مطرح شده شرحی بر خطبه‌ها یا بیانات را ارائه کرده است. از آنجا که سخنان امام علی علیه‌السلام را مهری است که آن را از سخنان سایر خطبا متمایز می‌سازد، و دارای سبک ویژه‌ای است که سخنان آن حضرت را از سخنان سایر بلغا و سخن‌رانان جدا می‌نماید بسیاری از ادیبان و دانشمندان در طی اعصار کوشش کرده‌اند تا دربارۀ سخنان وی کتب جداگانه و دیوان‌های مستقلی تالیف کنند. در طی زمان و گذشت اعصار انتساب مطالب کتاب نهج ‌البلاغه به امام علی در نزد علما و محققین، خواه متقدم و خواه متاخر محل شک و تردید واقع شده است که ابن ابی الحدید این مطلب را مورد بحث قرار داده است. و اگر در نهج البلاغه تامل کنی، جمله آن را زلالی واحد و نفسی واحد و اسلوبی واحد می‌یابی؛ مثل جسم بسیطی که بعضی از آن با بعضی دیگر در ماهیت اختلافی ندارند یا مانند قرآن عزیزی که اول آن همانند وسط آن، و وسط آن شبیه آخر آن است. بخشی از موضوعاتی که در جلد اول آمده از این قرار است: گفتاری در باب عقاید اصحاب معتزلی ما درباره‌ی امامت و تفضیل و باغیان و خوارج؛ سخنی در باب ملائکه و اقسام آن‌ها؛ اختلاف اقوال در آفرینش بهشت و دوزخ؛ سخنی درباره‌ی ادیان عرب در دوران جاهلیت؛ نسب ابوبکر و پاره‌ای از اخبار پدرش؛ وصیت ابوبکر به خلافت عمر؛ داستان شوری؛ اندکی از اخبار عثمان ‌بن ‌عفان و…
ابن ابی الحدید، این اثر را در ۲۰ جزء به نام ابن علقمی وزیر تألیف کرد. عمده شهرت و معروفیت ابن ابی الحدید به سبب تألیف این کتاب است که حاوی مجموعه عظیمی از ادب و تاریخ و کلام و فرهنگ اسلامی است. وی این شرح را در اول رجب ۶۴۴ ق/ ۱۲ نوامبر ۱۲۴۶م آغاز کرد و در آخر صفر ۶۴۹ ق/ ۲۳ مه ۱۲۵۱م به پایان رسانید و چنان که خود در آخر کتاب می‌نویسد، تدوین این اثر ۴ سال و ۸ ماه طول کشید که برابر است با مدت خلافت حضرت علی (ع).
نویسنده در این شرح، بسیاری از آراء معتزله را ذکر می‌کند. شرح مذکور از نظر موضوع و مزایای ادبی و تاریخی اهمیت خاص دارد؛ زیرا ابن ابی الحدید که در زمان مغولان می‌زیسته، گزارش مبسوطی از ابتدای خروج مغول و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد در کتاب خود نوشته است که از منابع مهم تاریخ در این موضوع به شمار می‌آید.
ابن ابی الحدید در این کتاب غیر از کتاب‌های مشهوری چون تاریخ طبری و سیره ابن هشام و اغانی و کتب معروف دیگر که در دسترس هستند، از کتاب‌های نادری استفاده کرده که امروزه بعضی از آن‌ها از میان رفته‌اند و یا در دسترس ما نیستند، چون کتاب المقالات تألیف زرقان شاگرد ابراهیم بن سیار نظام و کتاب المقالات ابوالقاسم کعبی بلخی و کتاب فضایل امیرالمؤمنین علی (ع) از احمد ابن حنبل و کتاب الجمل هشام بن محمد کاتبی و کتاب النکت از ابراهیم بن سیار نظام. تسلط مترجم کتاب به دو زبان عربی و انگلیسی در حاصل انتشار یافته در این کتاب به خوبی مشهود است. از سوی دیگر این ترجمه برای نخستین‌بار پس از انجام پذیرفتن، با نسخه عربی شرح نهج البلاغه تطبیق داده شده و همین مسئله به اعتبار این کتاب بسیار افزوده است. همچنین لایقی توضیحات خود در مورد این کتاب و متن ترجمه شده‌اش و یا اظهار‌نظرهایی که درباره کتاب مورد نیاز بوده است را در متن به گونه‌ای قرار داده است که مخاطب به راحتی می‌تواند توضیحات تکمیلی مترجم را از متن اصلی تفکیک کند. این کتاب همچنین از دو فهرست مجزا بهره می‌برد. فهرست اول کتاب بر‌اساس خطبه‌ها و شماره خطبه‌ها تنظیم و در کتاب درج شده است و فهرست دوم بر اساس موضوعات مطرح شده در نهج ‌البلاغه مهیا شده است. بر همین اساس مخاطب نیز به راحتی می‌تواند بر اساس شماره خطبه و نیز بر اساس موضوع خطبه به طور جداگانه، به راحتی خطبه مورد نظرش را پیدا کند.
ویژگی‌های بارز شرح ابن ابی الحدید
– استفاده از منابع فراوان، مهم و در برخی موارد متروک؛ احمد ربیعی در کتاب خود العذیق النضید به مصادر ابن ابی الحدید مصادر شرح ابن ابی الحدید را ۲۲۲ کتاب دانسته است.
– استفاده از منابع گروه‌های مختلف شیعی و سنی؛ از دیگر ویژگی‌های این کتاب استفاده مؤلف از منابع تاریخی و کلامی گروه‌های مختلف شیعی و سنی است برای مثال او، هم از کتاب قاضی عبدالجبار معتزلی بهره‌ها برده، هم از کتاب الشافی سید‌مرتضی علم الهدی او همچنین از ذکر آراء شافعی، ابوحنفیه، شیخ مفید و شیخ طوسی نیز فروگذار نکرده.
– چند بعدی بودن؛ این شرح را می‌توان دائره المعارفی از علوم ادبی، کلام، فقه، اخلاق، تاریخ صدر اسلام، انساب و فرهنگ عامه عرب دانست؛ زیرا او در هر فصلی کارها و وقایع تاریخی مربوط به آن را شرح داده و اشاره‌هایی نیز در علم توحید و عدل آورده است و در جایی که نیاز بوده از مثل‌ها و نکات استفاده کرده است. همچنین مسائل فقهی نهج البلاغه را توضیح داده و بالاخره اشاره‌ها و رموزی که امام علیه السلام بیان فرموده است را نیز توضیحاتی داده است، اگر‌چه کتاب وی را از جنبه ادبی، تاریخی، اجتماعی و کلامی نسبت به دیگر موضوعات برتری دارد.
– تعصب نداشتن؛ یکی از ویژگی‌های ابن ابی الحدید متعصب نبودن وی است. ابن ابی الحدید علی‌رغم اعتقاد به خلافت خلفای راشدین، در مورد علی علیه السلام تا اندازه بسیاری انصاف را رعایت کرده و حق را به جانب آن حضرت دانسته است. همین امر باعث شده است تا اهل سنت به راحتی او را از خود طرد کنند و وی را منتسب به شیعه بدانند. ابن ابی الحدید در شرح خود از هر گونه تعصب بی‌جا دوری گزیده و سعی کرده است تا آراء گوناگون را عرضه کند. به همین سبب از این نظر در بین دیگر شروح نهج البلاغه از برجستگی ویژه‌ای برخوردار است.
– ذکر حوادث معاصر مؤلف؛ یکی دیگر از برجستگی‌های شرح ابن ابی الحدید وجود گزارش‌های تاریخی مبسوط از ابتدای خروج مغولان و فتح ماوراءالنهر و خراسان و عراق و دیگر نواحی و هجوم آنان به بغداد در آن است بنابراین کتاب او را می توان به عنوان یکی از منابع مهم تاریخ در این موضوع به شمار آورد.
– ذکر وقایع صدر اسلام متناسب با کلام امام علیه السلام؛ ابن ابی الحدید سعی کرده است تا با بیان وقایع اتفاق افتاده معنا و مفهوم سخن امام را بهتر برای خواننده روشن سازد. به تحقیق، یکی از علل طولانی شدن شرح نهج البلاغه پرداختن به وقایع تاریخی مرتبط با خطبه‌های امام بوده است و شاید بتوان کتاب او را در زمره منابع تاریخ عصر علی بن ابی طالب قلمداد کرد.
– توجه ویژه به فصاحت و بلاغت سخنان امام علیه السلام؛ با توجه به علاقه ابن ابی الحدید به ادبیات عرب از مهم‌ترین ویژگی‌های شرح نهج البلاغه وی توجه به جنبه‌های ادبی نهج البلاغه است. شرح او از نظر ادبی شرحی بسیار منحصر به فرد است. ابن ابی الحدید شیفتگی‌اش را به فصاحت و بلاغت بیانات و نگاشته‌های علی علیه السلام در جای‌جای شرحش ابراز می‌کند. یکی از معروف‌ترین اعتراف‌های او وقتی است که نامه امام به عبدالله بن عباس را شرح می‌کند؛ نامه‌ای که امام پس از تصرف مصر بدست سپاهیان معاویه به ابن عباس نوشته است.
او در آنجا می‌نویسد: انظر! الی الفصاحه کیف تعطی هذا الرجل قیادها وتملکه زمامها…
فصاحت را ببین که چگونه افسار خود را بدست این مرد داده و مهار خود را به او سپرده است. نظم عجیب الفاظ را تماشا کن. یکی پس از دیگری می‌آیند و در اختیار او قرار می‌گیرند. مانند چشمه‌ای که خود به خود و بدون زحمت از زمین می‌جوشد. سبحان الله! جوانی از عرب در شهری مانند مکه بزرگ می‌شود، با هیچ حکیمی برخورد نکرده است. اما سخنانش در حکمت نظری بالا‌دست سخنان افلاطون و ارسطو قرار گرفته است. در میان شجاعان و دلاوران تربیت نشده است؛ زیرا مردم مکه تاجر‌پیشه بودند و اهل جنگ نبودند.
اما شجاع‌ترین بشری از کار درآمد که روی زمین راه رفته است. از خلیل بن احمد پرسیدند: علی علیه السلام شجاع‌تر است یا عنبسه و بسطام؟ گفت: عنبسه و بسطام را با افراد بشر باید مقایسه کرد؛ علی مافوق افراد بشر است. این مرد فصیح‌تر از سحبان بن وائل و قیس بن ساعده از کار درآمد و حال آن که قریش که قبیله او بودند، افصح عرب نبودند. افصح عرب (جرهم) است هر چند زیرکی زیادی ندارند.
– برخورداری از شواهد شعری فراوان؛ مؤلف در شرح خود حدود هشت هزار بیت شعر در موضوعات مختلف صرفی و نحوی و لغوی و تاریخی و بیان عقاید و رسوم عامه اخلاق عرب مورد استفاده قرار داده و به آن استشهاد کرده است.
– ترجمه لغات مشکل؛ روش ابن ابی الحدید در شرح عبارات نهج البلاغه این است که در صورت وجود کلمات دشوار در خطبه یا سخن و نامه امام ابتدا معنا و مفهوم آن واژه‌ها را توضیح می‌دهد و سپس به شرح می‌پردازد.
مجموعه ۲۰ جلدی این کتاب توسط انتشارات نیستان در اختیار علاقمندان این حوزه گذاشته شده است.

جلد اول؛ فهرست خطبه­ها و آنچه بر مجرای خطبه بیان شده

 
قسمتی از خطبه آن حضرت علیه­السلام که در آن از آغاز آفرینش و زمین و آفرینش انسان یاد می­کند.

قسمتی از خطبه آن حضرت علیه­السلام بعد از بازگشت از صفین.

قسمتی از خطبه آن حضرت علیه­السلام معروف به شقشقیه.

قسمتی از خطبه آن حضرت علیه­السلام که در آن از کامل بودن دین و یقینش و هدایت مردم توسط خود یاد می­کند.

قسمتی از کلام آن حضرت علیه­السلام هنگامی که رسول خدا قبض روح شدند و عباس و ابوسفیان­بن­حرب در اینکه با او برای خلافت بیعت کنند با او سخن گفتند.

قسمتی از کلام حضرت علیه­السلام هنگامی که آن حضرت را راهنمایی کردند تا طلحه و زبیر را تعقیب نکند و در کمین جنگ با آنها ننشیند.

قسمتی از خطبه آن حضرت علیه­السلام در مذمت گروهی به خاطر پیروی از شیطان و لغزش.

قسمتی از کلام آن حضرت علیه­السلام درباره زبیر و زمانی که اقتضا می­کرد.

قسمتی از کلام حضرت علیه­السلام که در آن گروهی را تهدید می­کند.

قسمتی از کلام حضرت علیه­السلام به پسرش محمد­بن­حنفیه هنگامی که در روز جمل رایت را به او سپرد.

قسمتی از کلام حضرت علیه­السلام هنگامی که خداوند او را بر اصحاب جمل پیروزی عطا کرد.